CIIMNUAI VONTAWI ZOMI KIPAT KHIATNA LEH HUN LUI.
Hih a tung a thulu pen Dr. Hau Za Cin.Tapei.ii article pan hi in Zomite pian khiat na hong at na sungah Zomi tawh kisai hong at na mun teng puah se lo-in a ma at bangin a nuai a bang in ka-at kik hi.
1. Zomi kipat khiatna Adam pan khang tampi a phak zawh ciangin Sengam ah Zomi Ukpi Ji Fa, Zhou Wu Wang(Wu= Zomite Ukpipa a cihna, Wang= Ukpipa= Kumpi= King cihna hi) in vaihawm hi. Zhou innkuan ukpi sep sung(Zhou Dynasty)kum zagiat Shoji (1027-221 BC). Hih innkuan pan Zomi a piang hi. Zomi na hih uh leh”Zhou” suan na hi ding uhhi. Zhou Ming (Chinese)cih ciangin”Zomite cih na hi.(Ming=mi) ci’n Dr.Tommy Tsai Po-Yu(National Taiwan University, Tapei) in hong hilh hi. Zhou Ming cih pen lai i neih ciangin Zomi ci’n ih at ziau hi ding hi.
2. Sengam om lai thu BC 1757 pawl in Xia Ukpipa in a mite itna leh hehpihna tawh uklo-in git loh na leh kiphat sak na tawh uk ahih man in,Zomite in ol takin a ukna BC 1027 in sut khia hi.BC 1046 hun tak ciangin Zomi Ukpipa Ji Fa in a uk ciangin khua kim ah hausa upa koih kim ahih man in kua mah in Ukpi zaa sut zo paklo hi.Zomite uk sungin khangto mahmah uha,a ki-uk zia,zum nasep zia,khat leh khat ki zah tak zia,lokawh singpuak leh sumbawl paibawlna te ah khangto mahmah uhhi.Hih hun pen Sengam khantoh mahmah hun hi.
Sente miciim Con Fu Cius in siangthona, hauhna, dikna leh pilna,khat leh khat kithupi simna, nupa kikal, lawm leh gual kikal,ulian uneu kikal ah kizahtak zia,innkuan sung nuntak zia,beh leh phung ki-it zia dingte kimakaihna,inn luahna,sa hawm ziate kician tak in hilh hi.Tua a hilh ziate Zomite in I ngeina(Zomi culture or tradition) ih cihte ahihi.Zhou Wu Wang hong khan a kipan in kipum khatna hong khang aa,a mah pen VANTUNG TAPA(Son of Heaven) kici liang hi.Vantung pan hong kum suk kumpipa hidingin um mawh uhhi.Hun hong pai to zel in Ji Fa innkuan sungah vaihawm ding khang kita sam a,Ping Wang Ukpipa (BC 770-720) hun pan in Zomi vaihawm na pen a min bek hi ta aa,Ji Fa innkuan zahtakna om nonlo-in vaihawm upate in kumpi bangin vaihawm gawp uh ahih man in BC 221 ciangin Hui Wang khut sung pan in Qin Shi Huang in Zomi vaihawm na suh sak hi.
3. Tua bang a,Zomite ukpi sepna a ki suh sak ciangin ukpi thak te in”Great Wall”lam ding hong kipan a,mihing nasem dingin zang uhhi. Hih nasep gimhuai leh ukpi hihna a khah suah uh nuamsa lo-in Sengam nusia in leitaw lam zuan in suahtak nadingin paikhia uhhi.BC 4 hun ciangin Szechwan kimah teengin Pagyi khua sat uh a,AD 6 ciangin Chindwin gundungah teeng in Dahpa leh Penglam te hun lai AD 108 kimin Pugam leh Pupa khua na sat uhhi.AD 600 ciangin Ji Fa a suan sung pan Thetmite Zomi suak hi.
4. Chindwin pan tuni ciang AD 800 hun in Khampat khua sat in hun sawtpi teeng uhhi.Khampat khua pen Zang leh Kham kipeh na ahih man in”Khampat”a kici ahihi.Mualtung gam gen na”Kham” cih kammal pen Zomite bek in nei hi.AD 1300 in Ciimnuai satto in 1350 ciangin Zomi nungak mel hoih Leng Tong Hoih pen Ava mang zi in na om hi.1450 AD in Thang Ho, Lian Do, Gal Ngam, Hang Sai, Cing Khup, Ngam Bawm te Ciimnuai leh Geeltui ah teeng uhhi. (Ciimnuai a sa ki bak Geeltui ah ki thuk ci’n upate’n kammal na nei uhhi).Kabaw luidung pan kham kahtoh,Khampat,Ciimnuai leh Geeltui hun pen Tedim khuasat(1570AD)Kam Hau hong khan’(1840 AD) Mangkangte hong pai(1886 AD).Pasian thu hong tun (1899 AD) lai-ih neih(1900) tan zong eimau beh hausa,khuasat leh ukpi te makai-in kizangin ki uk ciat a,Zomi namni(February 20,1948) ciangin tua ki ukna bei-in Zomite a suakta minam ih hi ta hi.Kabaw valley pan a paitohna uah Tuingo leh Thangmual te kantan to in Ciimnuai ah Khul ah tuak uhhi.Tua lai pan suakta taktak kisak na neita uh ahih man in a mau leh amau ukpi ding kiseh tawm in “Khul” a piang na ki ci uhhi. (NB. Hih Article thupulakna in Mangkang te hong tun cil a koi pan a piang cih na suut na uah Meii tung pan tuak suk cih a na suut uh tawh hong ki zawitawn mahmah hi).
CIIMNUAI KHUA TANGTHU
Ciim Nuai Khua sat na.
Chin gazetteer volume I sungah Mangkang te kham tung a tuntun na uhah ih pian khiat na tang thu na dong uh in Sihzang te in hi bang in na sut uh hi.Um gah khat vantung pan in kia suk in ,tua um gah ki tam in Adam leh Eve hong pai khia in a mau te’ Eden huan pen Ciimnuai khua cin na suut uhhi.(Chin Adam leh Eve a cih pen Zomi pasal masa leh numei masa a cih na hi.)(Chin gazetteer vol.I 127). Guite in hi bangin na suut leuleu uh hi. Meitung pan in pasal khat leh numei khat kia suk in a tuk na mun pen Ciimnuai hi cin na suut uh hi.(Chin gazetteer vol.I 140).
Ciimnuai ih cih pen a khiat na a tuamtuam in ki ngaih sun thei hi.Ciim cih pen Zomite in tei-in pil cih na hi in tua khiat na tawh CiimNuai cih min in khiat na hong nei het lo hi.Khanglui pute pate pawl khat in Ciim cih pen ken baal a cih na hi a ci om ahih man in Ciimnuai cih pen Kenbaal po na nuai cih na hi a ki ci pen ki tuak pen kha ding hi.Hih Ciimnuai khua pen mual ki khup sin suangken dang nuai zang mun a hih man in Ciim cih pen Kenbaal cih na hi leh ki lawm
No comments:
Post a Comment