Friday, August 5, 2022

ciimnuaipian zia

 CIIMNUAI VONTAWI ZOMI KIPAT KHIATNA LEH HUN LUI. 


Hih a tung a thulu pen Dr. Hau Za Cin.Tapei.ii article pan hi in Zomite pian khiat na hong at na sungah Zomi tawh kisai hong at na mun teng puah se lo-in a ma at bangin a nuai a bang in ka-at kik hi. 


1. Zomi kipat khiatna Adam pan khang tampi a phak zawh ciangin Sengam ah Zomi Ukpi Ji Fa, Zhou Wu Wang(Wu= Zomite Ukpipa a cihna, Wang= Ukpipa= Kumpi= King cihna hi) in vaihawm hi. Zhou innkuan ukpi sep sung(Zhou Dynasty)kum zagiat Shoji (1027-221 BC). Hih innkuan pan Zomi a piang hi. Zomi na hih uh leh”Zhou” suan na hi ding uhhi. Zhou Ming (Chinese)cih ciangin”Zomite cih na hi.(Ming=mi) ci’n Dr.Tommy Tsai Po-Yu(National Taiwan University, Tapei) in hong hilh hi. Zhou Ming cih pen lai i neih ciangin Zomi ci’n ih at ziau hi ding hi.


2. Sengam om lai thu BC 1757 pawl in Xia Ukpipa in a mite itna leh hehpihna tawh uklo-in git loh na leh kiphat sak na tawh uk ahih man in,Zomite in ol takin a ukna BC 1027 in sut khia hi.BC 1046 hun tak ciangin Zomi Ukpipa Ji Fa in a uk ciangin khua kim ah hausa upa koih kim ahih man in kua mah in Ukpi zaa sut zo paklo hi.Zomite uk sungin khangto mahmah uha,a ki-uk zia,zum nasep zia,khat leh khat ki zah tak zia,lokawh singpuak leh sumbawl paibawlna te ah khangto mahmah uhhi.Hih hun pen Sengam khantoh mahmah hun hi.


Sente miciim Con Fu Cius in siangthona, hauhna, dikna leh pilna,khat leh khat kithupi simna, nupa kikal, lawm leh gual kikal,ulian uneu kikal ah kizahtak zia,innkuan sung nuntak zia,beh leh phung ki-it zia dingte kimakaihna,inn luahna,sa hawm ziate kician tak in hilh hi.Tua a hilh ziate Zomite in I ngeina(Zomi culture or tradition) ih cihte ahihi.Zhou Wu Wang hong khan a kipan in kipum khatna hong khang aa,a mah pen VANTUNG TAPA(Son of Heaven) kici liang hi.Vantung pan hong kum suk kumpipa hidingin um mawh uhhi.Hun hong pai to zel in Ji Fa innkuan sungah vaihawm ding khang kita sam a,Ping Wang Ukpipa (BC 770-720) hun pan in Zomi vaihawm na pen a min bek hi ta aa,Ji Fa innkuan zahtakna om nonlo-in vaihawm upate in kumpi bangin vaihawm gawp uh ahih man in BC 221 ciangin Hui Wang khut sung pan in Qin Shi Huang in Zomi vaihawm na suh sak hi. 


3. Tua bang a,Zomite ukpi sepna a ki suh sak ciangin ukpi thak te in”Great Wall”lam ding hong kipan a,mihing nasem dingin zang uhhi. Hih nasep gimhuai leh ukpi hihna a khah suah uh nuamsa lo-in Sengam nusia in leitaw lam zuan in suahtak nadingin paikhia uhhi.BC 4 hun ciangin Szechwan kimah teengin Pagyi khua sat uh a,AD 6 ciangin Chindwin gundungah teeng in Dahpa leh Penglam te hun lai AD 108 kimin Pugam leh Pupa khua na sat uhhi.AD 600 ciangin Ji Fa a suan sung pan Thetmite Zomi suak hi.


4. Chindwin pan tuni ciang AD 800 hun in Khampat khua sat in hun sawtpi teeng uhhi.Khampat khua pen Zang leh Kham kipeh na ahih man in”Khampat”a kici ahihi.Mualtung gam gen na”Kham” cih kammal pen Zomite bek in nei hi.AD 1300 in Ciimnuai satto in 1350 ciangin Zomi nungak mel hoih Leng Tong Hoih pen Ava mang zi in na om hi.1450 AD in Thang Ho, Lian Do, Gal Ngam, Hang Sai, Cing Khup, Ngam Bawm te Ciimnuai leh Geeltui ah teeng uhhi. (Ciimnuai a sa ki bak Geeltui ah ki thuk ci’n upate’n kammal na nei uhhi).Kabaw luidung pan kham kahtoh,Khampat,Ciimnuai leh Geeltui hun pen Tedim khuasat(1570AD)Kam Hau hong khan’(1840 AD) Mangkangte hong pai(1886 AD).Pasian thu hong tun (1899 AD) lai-ih neih(1900) tan zong eimau beh hausa,khuasat leh ukpi te makai-in kizangin ki uk ciat a,Zomi namni(February 20,1948) ciangin tua ki ukna bei-in Zomite a suakta minam ih hi ta hi.Kabaw valley pan a paitohna uah Tuingo leh Thangmual te kantan to in Ciimnuai ah Khul ah tuak uhhi.Tua lai pan suakta taktak kisak na neita uh ahih man in a mau leh amau ukpi ding kiseh tawm in “Khul” a piang na ki ci uhhi. (NB. Hih Article thupulakna in Mangkang te hong tun cil a koi pan a piang cih na suut na uah Meii tung pan tuak suk cih a na suut uh tawh hong ki zawitawn mahmah hi). 


CIIMNUAI KHUA TANGTHU 


Ciim Nuai Khua sat na.

Chin gazetteer volume I sungah Mangkang te kham tung a tuntun na uhah ih pian khiat na tang thu na dong uh in Sihzang te in hi bang in na sut uh hi.Um gah khat vantung pan in kia suk in ,tua um gah ki tam in Adam leh Eve hong pai khia in a mau te’ Eden huan pen Ciimnuai khua cin na suut uhhi.(Chin Adam leh Eve a cih pen Zomi pasal masa leh numei masa a cih na hi.)(Chin gazetteer vol.I 127). Guite in hi bangin na suut leuleu uh hi. Meitung pan in pasal khat leh numei khat kia suk in a tuk na mun pen Ciimnuai hi cin na suut uh hi.(Chin gazetteer vol.I 140).


Ciimnuai ih cih pen a khiat na a tuamtuam in ki ngaih sun thei hi.Ciim cih pen Zomite in tei-in pil cih na hi in tua khiat na tawh CiimNuai cih min in khiat na hong nei het lo hi.Khanglui pute pate pawl khat in Ciim cih pen ken baal a cih na hi a ci om ahih man in Ciimnuai cih pen Kenbaal po na nuai cih na hi a ki ci pen ki tuak pen kha ding hi.Hih Ciimnuai khua pen mual ki khup sin suangken dang nuai zang mun a hih man in Ciim cih pen Kenbaal cih na hi leh ki lawm

Saturday, April 9, 2022

Phung Za Thang Tate min

 Phung Za Thang In ta 4 nei hi.

1.Gin Kho Kam

2.Tun En Pau

3.Zam Kho Cin leh

4.Thang Suan Khai teahihi.

Kham Cin Lal Tate 3 te om leh mun

 1.Zal Lal biak  in ta numei 2 nei in India delhliah teng uhhi.

2.Thang Lal ngak penaizawl teng in kithei hi.

3.Pau Khan Tuang pen Tonsim ah teng in kithei hi. 

Vum Zam ta Kham Cin Lal Tate min

  Kham Cin Lal in ta  7 nei hi.

1.Zam Lal Biak 

2.Thang Lal ngak

3.Pau Khan Tuang

4.Dim En Man

5.Ning Deih Lian 

6.Don Ngaih Mang leh 

Cing Ngaih Sian 

Vum Zam Tate min

 Vum Zam In ta 5 nei hi.

1.Kham Cin Lal

2.Ning Khan Dim

3.Zam Ngaih Cing

4.Cing Hau leh

5.Sian Lian Pau te ahihi 

Thang Lian Nang Ta Thang Mun Sang Tate min

 Thang mun Sang ta 3nei hi 

1.Dim Muan Sum

2.Cing Zo Kim leh

3Cingpaak te ahihi.

Ngul Kho Gin Ta Thang Lian Nang tatemin

 Thang Lian Nang in ta 8Hong nei hi.

1.Thang Min Sang

2.Dal Suan Thang

3.Dal Sum Cing

4.Kham Lian Tuang

5.Gin Zo Mang

6.Zam Khawl Cing

7.Pau Lian Sai leh 

8.Khen Suan Piang te ahihi.






Thang Do Kham Ta Thang Thawn Mang Tate min

 Thang Thawn Mang in ta 2 nei hi.

1 Kham Sian ting leh

2.Dongh Sian Vaan te hihi.

Thang Do Kham Ta Kham Muan Dang Tate min

 Kham Muan Sang in ta2 nei hi.

1.Mang Kim leh

2.Kham Biak Siam

Thang Do Kham Ta Gin Suan Lal Tate min.

 Gin Suan Lal in ta 3 nei hi.

1.Kham Mang Lian

2.Mang San NĂșam leh

3Khai Khan Tuang te ahihi.







Ngul Kho Gin Ta Thang Do Kham Tate min

    Thang Do Kham in ta pa pasal 3 leh Numei NIH nei h

1. Gin Suan Lal

2.kham Muan Sang

3.Zam Hau Cing

4.Thang Thawn Mang leh 

5.vung Suan Dim te ahihi.

Ngul Kho Gin Ta Thang Do Kap

  Thang Do Kap pen kawlgam galkap hong lut in galsungmah ah Anu tak hong bei San hi.

ngul Kho Gin Ta Zam Kho Pau

    Zam Kho Pau pau pen kawlgam sungah galkap hong tum in galsung mah pan hong nusia hi.